Dolaşım Zamanı

Sermayenin, üretim ve dolaşım alanında hareketi zaman ile ifade edilir. Sermayenin, üretim alanında kaldığı süre üretim zamanını, dolaşım alanında kaldığı süre dolaşım zamanını oluşturur. Üretim zamanı ve dolaşım zamanı, sermayenin devresini çizdiği toplam zamandır. Yani, sermayenin devir zamanı, üretim ve dolaşım zamanını kapsar. 

Marks, üretim zamanını ele alıyor. Üretim zamanı ile iş zamanı ayrımı yapıyor. İş zamanı bizzat emeğin üretim sürecinde faaliyette bulunduğu zamandır. Emeğin, bizzat faaliyette bulunduğu bu zaman, artı değer yaratma zamanıdır. Üretim zamanı ise, iş zamanından daha fazla bir zamanı ifade eder. Öyleyse, üretim zamanı, iş zamanından daha uzundur ve üretim zamanı iş zamanını kapsar. Üretim zamanının, iş zamanından fazlalığının nedeni, üretken sermayenin, iş sürecinde yer almaksızın, üretken süreçte işlev yapmasından kaynaklanır. Üretimde meydana gelen duraklamalar, ürünün büyüme süresi, tomruğun bekletilme zorunluluğu, şarabın mayalanması için bekletilme durumu vb. nedeniyle üretim zamanı daha uzundur. Ayrıca, üretim araçları değerlerini parça parça aktardıkları için, bunlar, iş yapma süreci dışında da üretim sürecinde kalırlar. Pamuk, demir, kömür gibi üretim araçları da hemen kullanılmadıkları halde, üretken sermayenin parçası olarak beklerler. Bunlar, üretim sürecinin devamı için bekletilirler ve bunlar gizil sermayedirler. Gizil sermayenin depolama alanları (bina, aygıt vb.) üretken sürecin koşuludurlar ve dolayısıyla üretken sermayenin parçalarıdırlar.  

Devrenin Üç Formülü

Sermayenin üç devresi birbirine bağımlı ayrılmaz bir bütün oluştururlar. Dolayısıyla, “toplam süreç, kendisini, üretim ve dolaşım süreçlerinin bir birliği biçiminde ortaya koyar. Üretim süreci, dolaşım sürecinin, dolaşım süreci üretim sürecinin aracısı olur.” K-2-95 Her bireysel sermaye, üretim ve dolaşım aşamasından geçmek zorundadır. Öyle ki, bir bireysel sanayi sermayesi, üç evrede de aynı anda bulunabilir ve bunlar yan yana gerçekleşirler. Sermaye değerin, bir kısmı para sermayeye dönüşürken, bir kısmı üretim sürecindedir veya üretim sürecinden ayrılırlar. Süreç böylece, birlikte, bütünlüklü bir süreklilik arz eder. “Demek oluyor ki, tüm devre, aslında bu üç biçimin bir birliğidir.”K-2-96 Bu birliğin gözden kaçırılması, herhangi bir aşamanın öne çıkarılması hatalı bir tutum olacaktır. Sermaye değerin anlaşılmamasını getirecektir.

Meta Sermaye Devresi

Meta sermaye devresinin formülü M'–P'–M... R... M' dür.

Yeniden üretim eğer ki, genişlemiş ölçekte yapılıyorsa, son M', başlangıçtaki M' den büyüktür ve M'' olarak gösterilmelidir. Ama değil, bunun nedeni ileride görülecektir. 

Bu biçim diğer iki biçimden (para sermaye, üretken sermaye) farklıdır. Para sermaye devresinde dolaşım, üretim süreci ile kesintiye uğratılıyor. Üretken sermaye devresinde ise, dolaşım üretim sürecinin sadece bir aracısı durumundadır. Bu devrede ise (meta sermaye) toplam dolaşım ve onun iki karşıt evresiyle birlikte devreyi açar. Yani satma ve satın alma gibi dolaşım sürecinin iki evresi devreyi açıyor.

Üretken Sermayenin Devresi

Üretken sermaye devresinin formülü R… M'–P'–M…R dir. Bu devre, üretken sermaye ile başlayıp, üretken sermaye ile biter. Bu devrede, R den R ye gidişte para, basit bir aracı görünümündedir. Sanki kapitalizmde amaç, üretim için üretimdir. Kapitalistin, para ya da değer peşinde olduğu burada gizlenmiş görünür.

I. Basit Yeniden Üretim 

Basit yeniden üretim varsayımına göre, üretilmiş artı değerin tamamı kapitalistin tüketimine gider. Şöyle ki, meta sermaye M', paraya dönüşür dönüşmez, paranın sermaye değer kısmı, sermaye devresinde dolaşımına devam eder. Paraya dönüşen, artı değer kısmı ise ondan ayrılarak, sermaye dolaşımının dışına çıkar ve meta dolaşımına katılır. Dolayısıyla, sermaye dolaşımının dışına düşmüş olur. 

M'

{

M + m

}

– – P' –

{

P + p

}

– M< (E-ÜA) – m

Burada m–p–m kapitalistin gelir dolaşımıdır ve basit meta dolaşımını temsil eder. İlk evre m-p, meta sermaye (M'–P') evresinde bulunur, tamamlayıcı evre p-m ise, genel meta dolaşımından ayrı olarak, devre dışına düşer. Bu artı değeri temsil eden kısım, basit yeniden üretimde, kapitalistin harcadığı para ile bir dizi bireysel satın almalarını temsil eder. Bu para yatırılmaz harcanır. Bir kez daha yinelemek gerekirse, artı değeri temsil eden para, kapitalistin ihtiyacı için harcanır. Dolayısıyla sermaye devresinden çıkar. Ama genel dolaşımına devam eder.

SERMAYENİN BAŞKALAŞIMI VE BUNLARIN DEVRELERİ - Para Sermaye Devresi

Bütün bireysel sermayeler, üretim ve dolaşım alanından geçerler. Sermayenin üretim ve dolaşımını kapsayan hareketi dairesel bir harekettir ve 3 aşamadan oluşur.

Birinci aşama, P–M< (E-ÜA) formülü ile ifade edilir. Bu aşamada kapitalist, para sahibidir ve parasıyla meta ve emek pazarından, üretim aracı ve emek gücü satın alır. Kapitalist, alıcı olarak bu hareketiyle para sermayesini üretken sermayeye çevirir.