Değişen Sermayenin Devri

I. Yıllık Artı Değer Oranı

Marx sermayeyi, artı değer üretimine göre, değişen sermaye ve değişmeyen sermaye olarak ayırmıştı. Değişen sermaye, emek gücüydü ve değeri değişendi, değişmeyen sermaye ise, yeni değer yaratmayan ama değerini aktaran üretim araçlarıydı. Daha sonra Marx, sermayeyi, sabit sermaye ve döner sermaye olarak ayırmıştı. Sabit sermaye makineler, binalar vb gibi üretim araçlarıydı. Döner sermaye ise ham maddeler, yardımcı maddeler ve emek gücüydü. Sabit sermaye ve döner sermaye ayrımında, belirleyici olan şey, sermayenin değerini yeni ürüne aktarma biçimiydi. Sabit sermaye ürüne değerini parça parça aktarıyordu ve değeri ürünle dolaşıma giriyordu. Döner sermaye ise, değerini, tamamen ürüne aktarıyor ve yeni ürünle değeri dolaşım alanına giriyordu.  

Daha önce döner sermayenin, değişen döner kısmı (emek gücü) ile değişmeyen döner kısmı(ham ve yardımcı maddeler) birlikte ele alınmıştı. Şimdi ise, ele alınan sorun gereği, değişen döner sermaye, sermayenin döner kısmının tamamını oluşturuyormuş gibi ele alınmaktadır. Yani sermayenin, değişmeyen döner kısmı, inceleme dışı bırakılmıştır. Öyleyse, artı değer oranın ortaya koyulması için, değişen döner sermaye yeterlidir.

Devir Zamanının Yatırılan Sermayenin Büyüklüğü Üzerine Etkisi

Bu bölüm ve 16. Bölümde devir zamanının, sermayenin kendisini genişletmesi üzerine etkisi ele alınıyor.

Sermayenin devresinin, üretim ve dolaşım evresinden oluştuğunu biliyoruz. Sermayenin bir bölümü üretim sürecinde iken, bir bölümü de dolaşım sürecindedir. Dolaşım sürecinin uzunluk ya da kısalığı sermayenin devini etkiler. 

Dolaşım Zamanı

Sermayenin devrini oluşturan kısımlardan biri de dolaşım zamanıdır. Dolaşım zamanı, sermayenin dolaşım alanında bulunduğu zamandır. Dolaşım zamanı, sermayenin meta sermaye halinde bulunduğu, satış zamanını ve para biçiminden, tekrar üretken sermayeye dönüşü için harcadığı satın alma zamanını kapsar. Ayrıca, meta sermayenin, pazara kadar, eli kolu bağlı olduğu yolculuk zamanını da dolaşım zamanına katmak gerekir. 

Üretim Zamanı

Bir sermayenin devri, üretim ve dolaşım zamanından oluşur. Marx, bu bölümde üretim zamanını ele almaktadır.

Üretim zamanı, sermayenin üretim alanında kaldığı zamandır. Emek sürecindeki, emek gücünün, kendi doğal sınırlarının zorunlu kıldığı kesintileri dışarıda bıraktığımızda, üretim zamanı iki dönemi kapsar. Bunlardan birincisi, emeğin bizzat faaliyette bulunduğu çalışma zamanı, diğeri ise, sermayenin varlık biçiminin, doğal sürecin etkisine bırakıldığı bekleme ya da hazır hale gelme zamanıdır. 

Çalışma zamanı, emek gücünün harcandığı zamandır. Üretim zamanının bir kısmını oluşturan bu çalışma zamanı kapitalist için önemlidir. Zira değer ve artı değer, emeğin bizzat faaliyette bulunduğu çalışma zamanında gerçekleşmektedir. Çalışma zamanının uzunluğu, işgünü uzunluğuna ve emeğin üretkenlik düzeyine bağlı olarak uzun ya da kısa olabilir.  

Çalışma Dönemi

Marx, ikisi de onar saatlik işgünü olan,  iki iş dalında, iki meta sürecini ele alarak karşılaştırıyor. Pamuk ipliği fabrikası ve lokomotif fabrikası…

Bunlardan pamuk ipliği, tamamlanmış olarak, günlük ya da haftalık çıkartılırken, lokomotifin tamamlanmış bir ürün olarak çıkabilmesi için emek sürecinin daha uzun bir zaman (diyelim 3 ay) yinelenmesi gerekecektir. Birinci durumda emek, günlük ve haftalık yinelenirken, ikinci durumda emek süreci çok sayıda günlük emek süreçlerini kapsar ve süreklidir. Günlük emek süreçleri (on saat) aynı olmalarına karşın, ürünün tamamlanmış olarak, üretim sürecinden ayrılıp dolaşım alanına çıkma süreleri belirgin olarak farklıdır. Dolayısıyla üretken faaliyetin yerine getirilmesi için gerekli olan zaman farklıdır. 

Sabit ve Döner Sermaye Teorileri Fizyokratlar ve Adam Smith-Ricardo

Marx, kendinden öncekilerin, sabit ve döner sermaye ayrımını ve bunların arasındaki farkı tam olarak kavrayamayışlarını ve yanlış olarak ele almalarını eleştiriyor. 

Fizyokratlardan Quesnay, sabit ve döner sermaye ayrımını, doğru olarak, üretken sermaye içerisinde aramıştır. Ne var ki,  fizyokratlar için, üretken sermaye sadece tarımda vardır. Bu nedenle de, sabit döner ayrımını, çiftçi sermayesi üzerinde yapmışlardır. Sermayenin, yıllık devreden bölümünü her yıl yatırılan, on yılda devreden bölümünü ise ilk yatırılan diye ayırmışlardır. Marx, fizyokratların, sabit ve döner sermayeyi, üretken sermaye de aramalarını ve onları devir farklılıklarına ayırmış olmalarını olumluluk olarak değerlendirir. Ne var ki fizyokratlar, yanlış bir şekilde, üretken sermayeyi tarıma indirgerler. Diğer üretim alanlarında üretkenlik görmezler. 

Yatırılan Sermayenin Toplam Devri Devir Çevrimleri

Üretken sermayeyi oluşturan, sabit sermaye ve döner sermayenin farklı devir süreleri vardır. Yatırılan sermayenin, toplam devri, kendini oluşturan kısımların ortalama devridir. Bu farklı dönemler sorunudur ve hesaplanabilir. Lakin burada, bir nicelik farkı değil, nitelik farkından da söz etmek gerekir.

   

Üretime giren döner sermayenin değerini tümden ürüne aktardığını biliyoruz. Üretim sürecinin, kesintisiz yürümesi için, ürün satışıyla döner sermaye tekrar yerine konmalıdır. Üretim sürecindeki sabit sermaye ise, değerin bir kısmını ürüne aktarır ve bu aşınma ve yıpranmaya rağmen, üretim sürecinde işlev yapmayı sürdürür. Bu nedenle, döner sermaye kadar sık biçimde yerine koyulması gerekmez. Ayrıca sabit sermayenin çeşitli kısımları da farklılık gösterir. Bu nedenle de, sabit sermayenin çeşitli kısımlarına özgü devir, homojen bir devir biçimine indirilmelidir. Böylece nicelik, yani devir süreleri bakımından farklılıkları kalır ki, o zaman sermayenin toplam devri, sermayeyi oluşturan parçaların ortalama devri olarak bulunabilir.

Sabit Sermaye ve Döner Sermaye

I. Biçim Ayrılıkları

Marx, daha önce sermayeyi, değişen sermaye ve değişmeyen sermaye olarak iki kısma ayırmıştı. Değişen sermaye emek gücünü, değişmeyen sermaye de üretim araçlarını ifade ediyordu.

Marx, şimdi de, değişmeyen sermayeyi, yani üretim araçları olarak yatırılan sermayeyi, sabit sermaye ve döner sermaye olarak ikiye ayırmaktadır. 

Makineler, binalar gibi, bazı üretim araçları, fiziksel olarak, üretim alanında kaldıkları halde, onların değerleri, parça parça dolaşım alanına katılırlar. Üretim araçlarının bu kısmı sabit sermayedir. Sabit sermaye, üretim sürecinde bağımsız olarak bulunurlar ve fiziksel olarak ta orayı terk edemezler. Üretken süreçteki işlevleri, onları orada tutar ve sabit olarak kalırlar. Fiziki olarak, orada kalmalarına karşın, değerleri parça parça üretim sürecinden ayrılarak dolaşım sürecine girerler. Bunların ayırıcı özellikleri, yeni ürüne değerlerinin parça parça aktarılmasıdır. Değerlerinin ürüne aktarılan kısmı, ürünle dolaşım alanına girerken, değerinin bir kısmı da fiziksel varlığıyla beraber üretim alanında kalır. Bu şekilde üretim alanında kalan değer, üretim aracının eskimesi, değerini aktararak yıpranması ölçüsünde azalır. Diyelim 10.000 değerinde makine, 10 yıl dayanırsa, her yıl 1.000 lik bir değeri yeni ürüne aktarılır. Bu makinenin başlangıçta yatırılan değerinin toplam devri 10 yıldır.

SERMAYENİN DEVRİ- Devir Zamanı ve Devir Sayısı

Sermaye değerin, yatırılma nedeni artı değer, yani kar elde edebilmektir. Yalnız artı değer elde etmek değil, daha fazla artı değer ya da kar elde etmektir. Daha fazla artı değere, ya da, kara ulaşmanın yollarından biriside, sermayenin devrini kısa sürede tamamlamasından geçer. Daha kısa sürede, devrini tamamlayan sermaye, artı değer yaratma sürecine daha çabuk başlar.

Sermayenin devir zamanı, üretim ve dolaşım zamanını kapsar. Öyleyse “Bu toplam zaman, sermayenin devir zamanını oluşturur.”K-2-142 Demek ki, sermaye devrini ancak, üretim ve dolaşım aşamasından geçerek tamamlar. Sermayenin, devrini tamamlaması demek, başladığı biçime geri dönmesi demektir. Örneğin para biçiminde başlamışsa tekrar para biçimine dönmekle devrini tamamlamış olur. Hemen belirtelim ki, devir tamamlama, para sermaye (P den P' ye) ve üretken sermaye (R den R ye) devrinde görülür. Zira hem para sermaye, hem üretken sermaye başlangıç olarak yatırılmış bir sermaye ile başlar ve artı değeri de içeren bir sermaye ile devrini tamamlar. Oysa meta sermaye devresinde devre, artmış olan, artı değer içeren bir sermayeyle başlar. 

Dolaşım Maliyeti

Gerçek Dolaşım Maliyetleri
 

Hemen belirtelim ki, Marks’ın gerçek dolaşımdan kastı, sermaye değerin biçiminde, varlık durumunda bir değişiklik yaratılması, yani satma ve satın alma olayıdır. Maliyetse, satma ve satın alma sürecindeki harcamalardır. 
 

Sermayenin dolaşımını ifade eden, M-P ve P-M devresi, bir alış verişi ifade eder. Sermaye değer, bu süreçte başkalaşıma girer ve varlık biçiminde bir değişme olur. Sermaye değerde, bu değişimi gerçekleştirmek, belli bir zamana mal olur. Bu zaman, kişileşmiş sermaye olan kapitalistin işlev yaptığı zamanın bir kısmıdır. Yani, onun iş saatinin bir kısmıdır. Bu satış ve alış zamanı gerekli bir zamandır. Bu iş için harcanan emekte gerekli emektir. Ne var ki bu alanda harcanan emek, gerekli emek olmasına karşın, üretken bir emek değildir ve dolayısıyla ne değer ne de artı değer üretir.

Demek ki kapitalistin, alış veriş eyleminin gerçekleştiği dolaşım sürecinde harcadığı emek üretken değildir. Dolayısıyla, değer ve artı değer yaratmaz. Bu işi kapitalist, ücretini ödediği üçüncü bir kişiye, tüccara yaptırsa da durum değişmez. Bu iş için istihdam edilen emek üretken emek değildir. Ne değer nede artı değer yaratır.