Dolaşım Zamanı

Sermayenin devrini oluşturan kısımlardan biri de dolaşım zamanıdır. Dolaşım zamanı, sermayenin dolaşım alanında bulunduğu zamandır. Dolaşım zamanı, sermayenin meta sermaye halinde bulunduğu, satış zamanını ve para biçiminden, tekrar üretken sermayeye dönüşü için harcadığı satın alma zamanını kapsar. Ayrıca, meta sermayenin, pazara kadar, eli kolu bağlı olduğu yolculuk zamanını da dolaşım zamanına katmak gerekir. 

Devir dönemi özellikle, satış zamanının nispi olarak uzunluğuna bağlı olarak değişir. Satış zamanı ne kadar uzun olursa, sermayenin devir hızı da o kadar yavaş olacaktır. Tersi durumda, satış zamanı ne kadar kısa olursa, sermayenin devri o kadar hızlı olacaktır. Satış zamanı, farklı sanayi kollarında ya da aynı sanayi kolundaki sermayeler için farklılık arz eder. Örneğin, satış gecikebilir, depolama için ek bir sermaye yatırımı gerekebilir, ya da pazar dalgalanmaları etkileyebilir. Ayrıca, satış zamanının farklılaşmasına, dolayısıyla da devir dönemine sürekli olarak etki eden bir faktör vardır. Bu etkileyici faktör,  üretim yeri ile pazar arasındaki uzaklıktır. Kuşkusuz, iletişim araçlarının, ulaşımın, haberleşmenin gelişmesiyle üretim yeri ile pazar arasındaki geçen zaman kısalmaktadır. Bu da sermaye çevrimi hızlandırmada olumlu etkidir. Böylece sermayenin dolaşımı ve aynı zamanda devir zamanı kısalmış olur. Ne var ki, bu aynı gelişme, dolaşım zamanını azaltırken, aynı zamanda uzak pazarlara gitmeyi zorunlu kılar. Dünya pazarı için, iş yapmadaki bu zorunluluk, hem mutlak hem de nispi olarak, daha fazla meta sermayenin dolaşım alanında kalmasına neden olur. Dolayısıyla, toplumsal servetin üretim alanında bulunan bölümü dolaşım alanına çekilir. Metaların üretim alanından pazara olan yolculuğundaki uzaklık, dolaşımın para sermaye alış zamanını da etkiler. 

Devir dönemi, dolaşım zamanının ikinci aşaması olan satın alma zamanının uzunluğuna bağlı olarak ta değişir. Zira satın alma zamanında da gecikme olabilir. Ayrıca, satın alma zamanı, para sermayenin, tekrar üretken sermayeye çevrilme dönemidir ve bu dönemde uzun ya da kısa bir zaman süresince para sermaye olarak kalmak durumundadır. Yani belirli bir kısım para sermaye olarak hazır durumda bulunmalıdır. 

Sermayenin geri dönmesi için, yani devrini tamamlayabilmesi için,  dolaşım alanından geçmek zorunda olduğunu biliyoruz. Sermayenin geçmek zorunda olduğu dolaşım alanı, üretici kapitalistin istediği bir şey değildir. Çünkü sermaye, dolaşım alanında kaldığı süre içerisinde değer olarak zerre kadar genişlemez. Dolayısıyla sermaye olanaklı olduğu ölçüde dolaşım alanını hızlı bir şekilde geçerek, değerlendiği, genişlediği üretken sürece girmelidir. Ayrıca dolaşım alanı sermaye için büyük bir risk alanıdır. Eğer üretken alandan ayrılmış olduğu meta biçimden, para biçime bürünemezse, hem kullanım değerini hem de değerini kaybetmek tehlikesiyle arşı karşıya kalacaktır. Ayrıca dolaşımın süresi uzadıkça pazar fiyatında değişiklik olma risk artacaktır. Öyleyse dolaşım alanı ne kadar kısa ve sorunsuz olursa, sermaye çevrimin o kadar hızla tamamlayacaktır. O kadar çabuk yeniden üretken sermaye biçimine bürünecektir.