Manifaktürün İki Yanlı Niteliği
Manifaktür, belli yetenekteki işçilerin, bir işbölümüne dayalı olarak, bir
araya geldiği elbirliği biçimidir. Manifaktür dönemi, 16. Yüzyıl ortalarından
18. Yüzyılın son üçte birini kapsar.
Manifaktür iki yoldan oluşur.
Birincisi, birbirinden bağımsız el zanaatlarına bağlı zanaatçıların, ürün,
son şeklini alıncaya kadar, sırayla, birbirlerinin elinden geçmek zorunda
olduğu, tek bir kapitalistin denetimi altında, belli iş yerlerinde toplanmalarıyla
oluşur. Örneğin, bir binek arabası manifaktürü böyle oluşur. Eskiden
binek arabası; tekerlekçi, koşumcu, terzi, çilingir, camcı vb. birbirinden
bağımsız çok sayıda zanaatçının emeğinin ürünüydü. Her bir zanaatçı, ürünün tamamının üreteniydi. Yani ürün son şeklini alıncaya kadar
zanaatçının kendi elinden geçerdi. Manifaktürle birlikte, bu zanaatçılar, bir kapitalist
denetimi altında, bir iş yerinde bir araya getirilirler. Böylece, zanaatçılar,
kendi zanaatlarının bütününü yerine getirme yetilerini yitirirler. Eskiden
bağımsız olan bu zanaatçılar, artık işin bölümlerinden birini yapar olurlar.
Örneğin, binek arabası manifaktürü, çeşitli ufak süreçlere ayrılmıştır. Bu
süreçler, işbölümü çerçevesinde, işçinin özel işi haline
gelir.