Devir Zamanının Yatırılan Sermayenin Büyüklüğü Üzerine Etkisi

Bu bölüm ve 16. Bölümde devir zamanının, sermayenin kendisini genişletmesi üzerine etkisi ele alınıyor.

Sermayenin devresinin, üretim ve dolaşım evresinden oluştuğunu biliyoruz. Sermayenin bir bölümü üretim sürecinde iken, bir bölümü de dolaşım sürecindedir. Dolaşım sürecinin uzunluk ya da kısalığı sermayenin devini etkiler. 

Marx, 9 haftalık çalışma dönemi olan bir meta sermaye ele alarak, süreci açıklıyor. Artı değeri ve sabit sermaye aktarılan kısmı bir yana bırakıyor. Bu durumda ürünün değeri, ücretler ve döner sermayeye yatırılan değere eşittir. Şimdi, çalışma dönemi 9 haftadır. Bu değere, 900 lira dersek, haftalık yatırım 100 lira olur. Bu ürünün dolaşım zamanı da 3 hafta olsun. Bu durumda bütün devri dönemi 12 haftadır. Dokuz hafta sonunda, üretken sermaye para sermayeye çevrilir ve üç hafta dolaşımda kalır. Böylece yeni üretim dönemi, 12. Haftanın bitiminde, 13. Haftanın başında başlar. Bu durumda üretim, her üç ayda üç hafta durmuş olacaktır. Bu, yılda dört kere üç on iki hafta yapar. O zaman bir yıllık bir devir süresince üç ay durmuş olacaktır. Örneğimizde üretimin, aynı ölçekte sürdürülebilmesi ancak, ek sermaye olarak yatırılan 300 lira ile sağlanır.  Kredi ilişkilerini dışladığımızda, 9 hafta sonra üretken sermaye olmaktan çıkıp meta sermaye olacaktır. Üç hafta dolaşım alanında kalacağına göre, bu üç haftada üretimin durmaması için, 300 lira ek sermaye yatırılacaktır ve üretim kesintiye uğramayacaktır.

Marx devamla iki örnek daha veriyor, biri, 10 haftalık devir döneminde, 5 hafta üretim 5 hafta da dolaşım dönemi varsayımı. Bu varsayımda bir yıl 50 haftadır ve haftalık sermaye yatırımı 100 liradır. 500 lira döner, 500 de ek sermaye gereksinimi vardır. Burada ilk yatırılan sermaye ile ek sermaye bağımsız sermaye gibi hareket eder. Birisi dolaşımdan döndüğünde diğeri dolaşıma girer. Diğeri ise,  çalışma dönemi 6 hafta, dolaşım zamanı 3 hafta ve emek sürecinde haftalık yatırım 100 lira… Burada çalışma dönemi dolaşım döneminden daha uzundur. 

I. Çalışma Dönemi Dolaşım Dönemine Eşittir.

Devir dönemi 9 haftadır. Çalışma dönemi ve dolaşım dönemi dörder buçuk haftadır. Burada, ilk çalışma dönemi için yatırılan sermaye ile bu sermayenin dolaşımı sırasında yatırılan ek sermaye söz konusudur. Bu durumda, iki sermayenin hareketi de, birbiriyle kesişmeden birbiri ardına gelir. Birbirinden bağımsız iki sermaye gibi hareket ederler. İlk dönem yatırılan, üretim döneminden ayrıldığında, ek sermaye ile ikinci üretim dönemi başlatılır. İkinci dönem üretilen dolaşıma girdiğinde, birinci dönemin sermayesiyle üçüncü dönem başlatılır. Sonra dördüncü dönemi de ikinci dönemi başlatan ek sermaye başlatır.

II. Çalışma Dönemi Dolaşım Döneminden Daha Büyüktür.

Çalışma dönemi 6 hafta, dolaşım dönemi 3 hafta olsun. Bu durumda ilk yatırılan sermaye 3 haftalık dolaşımdan dönünceye kadar, üretim sürecinin kesintisiz devam edebilmesi için, üç haftalık ek sermaye yatırılır. Marx’ın tablolarda gösterdiği irdelemesi şu sonuç ortaya çıkmaktadır: Çalışma döneminin dolaşım döneminden büyük olduğu durumlarda, her çalışma dönemi sonunda, ilk dolaşım için (3 aylık)yatırılan sermaye kadar sermaye serbest kalmaktadır. 

III. Çalışma Dönemi Dolaşım Döneminden Daha Küçüktür.

Dokuz hafta devir dönemi, üç hafta 300 liralık sermaye çalışma dönemine ait, dolaşım dönemi altı hafta ve 600 lira ek sermaye olsun. Bu varsayım ve diğer çalışma döneminin dolaşım döneminden kısa olduğu durumlarda, ilk yatırılan henüz gelmeden, ek sermaye ile dolaşım sürecine yeni metalar katılacaktır. 

Marx, bu bölümde, sabit değil de, döner sermaye devrini tartışmamızın nedeni, ele alınan sorunun sabit sermaye ile ilgisinin bulunmadığıdır diyor. Sermayenin döner kısmı, meta sermayeye, oradan para sermayeye ve oradan da üretken sermayeye dönüşmezse kullanılamaz. “Demek ki, ilk çalışma dönemini bir ikinci dönemin doğrudan izleyebilmesi için, sermaye yeniden yatırılmak, üretken sermayenin döner öğelerine çevrilmek ve miktarının da, ilk çalışma dönemi için yatırılan döner sermayenin dolaşım döneminin yol açtığı boşluğu doldurmaya yeterli olması gerekir.”K-2-253

IV. Sonuçlar

Marx burada, yukarıdaki inceleme sonuçlarını vermektedir. Özünde burada, Marx’ın vermek istediği şey, sermayenin devir sürecinin azalması (dolaşım zamanının kısalması buna yol açar) sermayenin serbest bırakılmasını sağlayacaktır. Tersi durum da sermayeyi bağlayacaktır. Bu bölümün yayına hazırlanmasının güçlük gösterdiğini belirten Engels şöyle diyor: “Metindeki temel nokta, bir yandan sanayi sermayesinin oldukça büyük bir kısmının daima para biçiminde bulunmak, öte yandan daha da büyük bir kısmının, geçici olarak para biçimine bürünmek zorunda olmasının kanıtlanmasıdır. Bu kanıt, benim bu ek düşüncelerimle, eğer bir şey sayılırsa, daha da kuvvet kazanmıştır.”K-2-258

V. Fiyattaki Değişikliğin Etkisi

Burada Marx, değişmeyen bir devir ve üretim ölçeğine karşın, ham madde, yardımcı madde ve emeğin fiyatındaki düşme ve yükselme durumlarını irdeliyor. Örneğimizdeki durumda ham, yardımcı madde ve ücretlerin yarı yarıya düştüğünü kabul ettiğimizde, yatırılması gerekli sermaye, haftada 100 lira yerine 50 lira olacaktır. Dokuz haftalık devir süresinde, 900 lira yerine 450 lira olacaktır. Dolayısıyla bu durumda bu durumda, sermaye değerin 450 lirası, para sermaye biçiminde süreçten çıkıp serbest kalacaktır. Üretim süreci aynı ölçekte, aynı devir dönemi ve aynı bölünüşle devam edecektir. Yıllık verim aynı kalmasına karşın değer yarı yarıya inmiştir. Fiyat yükselmesinde de tersi durum gerçekleşecektir. Haftalık yatırılan sermaye 100 liradan 150 liraya çıksaydı, işi aynı ölçekte yürütmek için ek bir 450 lira sermaye gerekecektir. 

Öyleyse, ham madde, yardımcı madde ve emek gücü fiyatı düşmesiyle, üretimi aynı ölçekte sürdürebilmek için, gerekli olan sermaye değer azalmış olacaktır. Ya da tersi durumda ham madde, yardımcı madde ve emek gücü fiyatının artmasıyla, üretimi aynı ölçekte sürdürebilmek için ek bir sermayeye ihtiyaç duyulacaktır. Birinci durum yani fiyatın düşmesi bireysel kapitalistin kazancı, fiyat yükselmesi ise kaybı olarak görünmektedir.